Arzu ve Tereddüt, Fazilet Dönmez’in 2019’da tamamladığı, 19. Yüzyıl Türk Romanında Muhafazakârlık alt başlıklı doktora tezinin kitaplaşması ile ortaya çıktı. Buna geçmeden evvel Dönmez’in Necati Mert, Fazilet Bayazıt, Yakup Kadri Karaosmanoğlu hakkında kitap hacminde yayımlanmış ve yayımlanacak çalışmaları olduğunu söylemeliyim. Bunlara, gelecek yıl kitaplaşmasını beklediğim İlhami Safa monografisini de ek etmeliyim.
Türk romanı 1870’lerinden başında yayımlanan Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat romanı ile doğdu. 19. asır Türk romanı o tarihten sonraki otuz yıllık bir süreyi kapsıyor. Türk edebiyatı için yeni bir cins olan romanın tekrar yeni bir fikir anlayışı olan muhafazakârlıkla ele alınması kelam konusu periyoda dair değerlendirmelerin tükenmeyeceğini gösteriyor. İstek ve tereddüt, muhafazakârlığın kaygan, korkak kökenini tanımlıyor. Tanzimat sonrası Türk fikir hayatında ideolojilerin hiçbiri arzuladığı karşısında tereddüt göstermemiştir. Tereddüde düşeceği bir durum karşısında dilek objesini terk etmeyi bilmiştir. Lakin, muhafazakârlık, bu devir ideolojilerinin çabucak tamamının en karakteristik özelliğidir. Batıcılık bile Türk kanısında az yahut çok muhafazakârdır. Bu durumda, dilek ve tereddüt bütün 19. asrı dolduran iki kavram hâlini alıyor. Dönmez’in bütün tarif, tasnif, çerçeve başlıkları bir yana, muhafazakârlığı Türk romanının dışına taşımaması kıymetli. Yoksa tekraren yazılmış savları nakledecek, okuru yoracak, metni de hantallaştıracaktı. Çalışma, bu hâliyle Türk romanının doğuş sancılarını, asrın fikir hareketlerinin romanda görünürlüğünü yansıtması bakımından bir ders kitabı olarak alınabilir.
İYİYİ İŞARET İÇİN KÖTÜYÜ GÖSTERMEK
Türk romanı, tıbbın doğuşuna bakarak epey geç bir vakitte görüldü. Lakin birinci otuz yılında dünya romanının birikimini yakalamayı başardı. Hâlid Ziya’yı kendisinden evvelki hangi romancının gerisinde bırakabiliriz? 19. asır Türk romanı çiğ ve olgun metinler ortasında masraf gelir. Bu durum Dönmez’in işini kolaylaştırıyor. İyiyi işaret için berbatın varlığından haberdar etmek her vakit elverişlidir. Fakat burada muhafazakârlık sorunundan uzaklaşmadan Dönmez’in bir tespitini aktarmalıyım. Çiğ metinlerde karakter inşası epey zayıftı lakin muhafazakâr bedeller ön plandaydı. Asrın sonlarına yanlışsız karakterlerin artık ruhsal derinlikle örüldüğü görülüyordu. Kahraman bir bireye dönüşürken muhafazakâr hassasiyet romanlardan uzaklaşmıştı. Talat’ın hangi derinlikle, hangi yetkinlikle inşa edildiği söylenebilir? Fakat Şemsettin Sami, Fitnat’ın odasına bu genç adamı cinsiyetini saklamadan sokamaz. Hâlid Ziya, birinci sınıf bir karakter olan Bihter’i yazarken muhafazakâr hassasiyeti çoktan terk etmiş bir muhayyile ile konuşuyordu.
Arzu ve Tereddüt, bütün batılı atılımlarına karşın karısını yabancı bir doktora muayene ettirirken ahali ne der telaşı taşıyan bir padişahın, gümrükten giren her şeyin Müslümanlaştığı bir devrin romanını inceliyor. Züppeler, insanın başkalaşmasıyla doğan birey, aile ve müellifin söylemi üzerinde duran kitap, bu bir anda sayıverdiğimiz başlıkları hafriyata kazıya ilerliyor. Dönmez’e nazaran Tanzimat romancısı muhteva ve üslup tarafından gelenekle mecburî bir bağlantı kurmak zorunda kaldı. Yenileşmenin süratle tamamlanması için romanı bir araç hâline getirmişti. Fakat yeniliğin toplum tarafından reddedilmesi derdi klâsik anlatım imkânlarının hayatını bir mühlet daha sürdürmesine kapı açtı. Dilek yenilikten yana iken, tereddüt, geleneğe bağımlı kılmayı dayattı.
TÜR ÇAĞDAŞ, ANLATIM ESKİ
Züppe, devir romanlarındaki birinci insan tiplerinden biriydi. Onu başkalaşa başkalaşa bireye çeviren merkezi muhafazakârlık belirledi. Bu merkeze uzaklık-yakınlık değerliydi. Kulluk şuurundan uzak, maneviyatla uzaklıklı yeni insan karşısında hayatı Allah’tan geldik Allah’a gideceğiz diye görmeden daha evrimci bir bakışla, doğum ve yok oluş diye tanımlayan insanın romanı yazıldı. Cemaatin karşısında insanlık dini, ailenin karşısında birey vardı. Fazilet Dönmez’in en dikkat çeken tespitlerinden biri de bu devir romanlarındaki anlatım biçimleri ile muhafazakârlık-modernite ortasında kurduğu bağlantıdır. Türk edebiyatı, asırlarca sanatkarın varlığını inkâr eden bir terbiyeden beslendi. Roman üzere baştan sona düzmece ve dedikodudan ibaret bir cinsin bir de çağdaş tekniklerle yazılması mümkün değildi. Klasik anlatım teknikleri bu sebepten çağdaş bir cins olan romanda tekrar üretildi.
Son kelam muharririn: “Örnek alınması gerek uygarlık, toplumun mevcut bedellerine yönelik bir tehdit oluşturduğundan temkinli yaklaşılması gereken bir alanı söz etmektedir.” Dilek ve tereddüdün kaynağı da bu tespittedir.